عوامل مرتبط با ميزان شركت كاركنان در نماز جمعه /بيگدلي،زهرا؛رئيسي،فاطمه؛احمدي،خدابخش

مقدمه: در فرهنگ اسلامي نماز جمعه داراي جايگاه و اهميت ويژه اي است. لذا بررسي و آسيب شناسي اين فريضه، امري مهم و اساسي است. بر اين اساس تحقيق حاضر با اين هدف انجام شد كه عوامل مرتبط با ميزان شركت كاركنان يك واحد نظامي در نماز جمعه را شناسايي نمايد.
روش ­ روش تحقيق زمينه يابي (پيمايشي) است. ابـزار مـورد استـفاده براي جمع­آوري اطلاعات و سنجش متغيرها، پرسش­نامه محقق­ساخته با ابعاد مشخصات دموگرافيك، وضعيت شركت در نماز جمعه و عوامل فردي، خانوادگي و اجتماعي مرتبط با شركت در نماز جمعه بود. جامعه آماري پژوهش كاركنان يك واحد نظامي در كشور بودند كه تعداد 1205 نفر به عنوان نمونه انتخاب شدند. روش نمونه گيري خوشه اي چند مرحله اي بود. يافته­ها : دو عامل “نگرش و اعتقاد به نماز جمعه” و “ميزان تقيدات مذهبي افراد” بيشترين تاثير را در شركت يا عدم شركت در نماز جمعه داشت. همچنين ميزان شركت در نماز جمعه با جنسيت، سابقه جبهه، سابقه جانبازي و نوع عضويت كاركنان ارتباط داشت. نتيجه­گيري : افزايش تقيدات مذهبي، تلاش براي بهبود نگرش و افزايش اعتقاد نسبت به نماز جمعه، انجام اقداماتي در جهت فراهم سازي تسهيلاتي براي شركت افراد به صورت خانوادگي و در قالب گروه­هاي همكاران، هم­محلي، هم­مسجدي و ساير گروه­ها در نماز جمعه و فراهم سازي تسهيلات تردد رايگان و راحت به نماز جمعه، مي تواند موجب افزايش ميزان مشاركت افراد در نماز جمعه شود.

مقدمه
آموزه هاي مذهبي و عمل به آنها از عوامل بـهزيستي اسـت[1].رفتارمذهبي و از جمله دعا، برنامه اي تربيتي و انسان ساز است و باسلامت رواني ارتباط دارد[2]. در بين عبادات مذهبي نماز جمعه ويژگي خاصي دارد. نماز جمعه عبادتي است سياسي-اجتماعي كه دين اسلام آن را به جماعت سفارش كرده و حتي در شرايطي واجب دانسته است.نماز جـمعه مـراسمي اسـت منظم از نظر مكان، زمان، تواتر و شكل بـرگزاري كـه در بـرگزاري آن اهداف ديني، سياسي و اجتماعي لحاظ شده است[3].
شركت در نماز جمعه به دلايل متعددي مهم است: اولا، شركت درنماز جمعه بسيار توصيه شده است. خداوند مي فرمايد”اي كسانيكه ايـمان آورده ايد، در هـنگامي كه براي نماز در روز جمعه ندا داده شد، پس به سـوي يـاد خدا(اقامه نماز جمعه)بشتابيد، دادوستد رارها كنيد كه اين براي شما بهتر است اگر بدانيد”[4].
درباره نمازجمعه رسول خدا(ص)مي فرمايد”هر كس كه ايـمان دارد در روزجـمعه نـبايد نماز جمعه را فراموش كند”[5]، يا در روايتي ديگر ازامير المومنين(ع)آمده است كـه”روز پنج شنبه دارويي نخوريد كه شما را در بستر بياندازد تا مبادا نماز جمعه فردا از دست تان برود”[6]. ثانيا، طي رواياتي عدم شركت در نماز جـمعه مـورد مـذمت ونكوهش قرار گرفته است، رسول خدا(ص)مي فرمايد”هر كس سه جمعه متوالي بدون عذر و بـيماري عـمدا در نماز جمعه شركت نكند بردل او مهري از نفاق زده مي شود”[7]. ثالثا، دشمنان اسلام وانقلاب كه همواره درصدد ايجاد تفرقه و تـضعيف مـسلمانان هـستند، از برگزاري مراسم نماز جمعه ناراحت مي شوند و دايما تلاش دارند تااين سد اسـتوار ايـماني را بـشكنند،امامان جمعه را تضعيف كنند ومردم را از شركت با شكوه در آن بازدارند.برهمين اساس است كه امام خميني(ره)مي فرمايد”نمازهاي جمعه را با شـكوه بـجاي آريـد…كه شيطان ها از مسجد مي ترسند،از نماز مي ترسند”[8].رابعا،مطابق فتواي مقام معظم رهبري”هرچند نماز جمعه در عصرحاضر واجب تـخييري اسـت ولي با توجه به فوايد و آثار شركت درآن،سزاوار نيست كه مومنين خود را از بـركات حـضور در ايـن نماز به مجرد تشكيك در عدالت امام جمعه و يا عذرهاي واهي ديگرمحروم سازند”،همچنين معظم له مي فرمايد”ترك حـضور و شـركت نكردن در نماز عبادي-سياسي جمعه به خاطر اهميت ندادن به آن شرعا مذموم است و خودداري كـردن از شـركت در آن بـه صورت دايمي وجه شرعي ندارد”[9].
شركت در نماز جمعه ويژه قشر خاصي نيست و داشتن هرگونه امتيازدر نماز جمعه بـه جـز تقواي الهي باطل است[3].شركت در نمازجمعه متغييري چند عاملي است و عوامل فردي، خانوادگي، اجتماعي و سـياسي در آنـ نـقش دارد[10].از بين اين عوامل برخي اهميت بيشتري دارند.مي توان گفت كساني كه در نماز جمعه شركت مي كنند،داراي اعتقادات ديني و تـقيدات مـذهبي بـيشتري هستند.مقصد مهم نماز جمعه ايجاد ارتباطي مستمر بين حكومت و مردماست تا هـم حـكومت مردمي بماند و هم غايات و ارزش هاي موردنظر اسلام در حكومت پياده شوند[11].مي توان گفت كه وجهه ديني نماز جمعه بـر سـاير جنبه هاي آن غلبه دارد.البته اين به اين معني نيست كه نماز جمعه صرفا عـملي عـبادي و ديني است،بلكه مفهومي گسترده و مرتبط با سياست و اجـتماع است[10،12].
ميزان مـشاركت در نـماز جمعه تحت تاثير عوامل مختلفي است وهـمچون هـر نهاد ديگري از تحولات اجتماعي متاثر مي شود و هرنوع تغيير اجتماعي مي تواند بر ميزان مـشاركت مـردم در نماز جمعهتاثير بگذارد[10].اين عوامل را مـي توان در مـولفه هايي گروه بنديكرد كـه انـگيزه،موقعيت اجـتماعي،ويژگي شخصيتي،محيط سياسي،مهارت ها،منابع و اعتقادات شخصي از جمله آنـهاست[13،14].ازنظر ويـژگي هاي شخصيتي و اجتماعي مي توان گفت كه هرچه فرداجتماعي تر و برون گراتر باشد بيشتر احتمال دارد در مـسايل سـياسي واجتماعي مشاركت كند[15].در اين زمينه پژوهـشي نشان داده كهدرصد شاغلين شـركت كننده در نـماز جمعه 46/4%و غيرشاغلين51/7%است[12].افراد در دو سطح اجتماعي-اقتصادي پايـين ومـتوسط بيشتر در نماز جمعه شركت مي كنند[3].در تحقيق ديگريكه با شركت كنندگان نماز جمعه صورت گـرفت نـشان داده شد كه55%پاسخ گويان هر هفته در نـماز جـمعه شـركت مي كنند و در كل90%پاسخ گويان بـيشتر هـفته ها در نماز جمعه شركت دارنـد.اكثرنمازگزاران بـعد محتوايي نماز جمعه را خوب و مناسب ارزيابي كرده وآگاهي مردم از مسايل روز كشور،رسيدگي به مشكلات مـردم،ارشادو هـدايت آنها به سوي معنويات و دين را جـزء مـهم ترين كاركردهاي نماز جـمعه دانـسته اند.همچنين از نـظر آنها محتواي ضعيف،تكراري و جـناحي بودن،مهم ترين آسيب هاي نماز جمعه است[16].
با وجود اهميت فراواني كه نمازهاي جمعه و جماعات از نظر فردي،اجتماعي و سياسي دارنـد،متاسفانه تـحقيقات ميداني كمي در اين زمينه صورت گرفته اسـت.بااين حال بـرخي تـحقيقات انـجام شـده نتايج قابل توجهي را ارايـه داده اسـت.در تحقيقات انجام شده نشان داده شده كه عواملي چون معماري ساختمان نمازخانه،امكانات رفاهي محل نماز،تداخل برنامه هاي آموزشي و اداري بـا وقـت نـماز،حضور مسئولين در نماز،نوع برخورد امام جماعت،مدت سخنراني،موضوع سـخنراني و بـرنامه هاي حـاشيه اي نـماز در مـيدان حـضوركاركنان و دانشجويان موثر بوده است.نگرش بيشتر مردم در موردبرپايي مراسم نماز جماعت در اماكن عمومي مثبت است و اكثرپاسخ دهندگان با برگزاري نماز جمعه موافق هستند[17].فضاي مناسب مسجد،قدمت مسجد،رفتار اجتماعي نمازگزاران،قدرت برنامه ريزي و آگاهي سـياسي امام جماعت،فعاليت هاي سياسي-اجتماعي مسجد و توجه به جوانان با ميزان حضور جوانان در مساجد ارتباط دارد.حدود 90%شركت كنندگان در نماز جمعه درسطح اقتصادي متوسط و پايين هستند و تنها 10%به پايگاه اجتماعي-اقتصادي بالا تعلق دارند و 80%شركت كنندگان در نمازجمعه از نظر ديـنداري در سـطح قوي و خيلي قوي و بقيه در سطح متوسط از نظر دينداري هستند[3].همچنين ميزان شركت در نمازجمعه از سوي زنان كمتر از مردان است[18].
تلاش روزافزون دشمن براي كاهش رغبت به شركت در نمازهاي جمعه شاهدي بر تاثير نماز جمعه در وحـدت مـلي است.فريضه اي بااين جايگاه و اهميت در فرهنگ اسلامي درخور توجه و عنايت ويژه اي است.بر اين اساس بررسي و آسيب شناسي اين فرضيه،مهم و اساسي است.بايد تلاش كرد تا اين سنگر تحكيم بخش دل هـاي مومنين و ايـن مدرسه انسان ساز با كاهش حـضور فـرزندان انقلاب مواجه نشود.كاهش شركت مردم در نماز جمعه پيامدهاي منفي براي نظام اسلامي دارد و موجب خرسندي دشمنان نظامي مي شود.لذا تلاش براي افزايش مشاركت موجب تقويت نظام خواهد بـود.دراين اسـاس،درصدد برآمديم تا تحت پژوهـشي عـلمي كه به صورت ميداني انجام شد ميزان شركت كاركنان يك واحد نظامي در نمازجمعه را بررسي كرده و عوامل موثر بر آن را شناسايي كنيم.
روش
روش تحقيق زمينه يابي(پيمايشي)بود.زمينه يابي فرآيندي پژوهشي است كه به منظور جمع آوري اطلاعات درباره موضوعاتي از قبيل اينكه مـردم چـه مي دانند،چه فكر مي كنند و يا چه رفتاري انجام مي دهند مورد استفاده قرار مي گيرد.البته بايد توجه داشت كه در اين پژوهش آنچه مورد سنجش قرار مي گيرد اظهارات افراد درباره موضوعي خاص است و نه آنچه واقعا وجـود دارد.هـدف اساسي ايـن نوع تحقيق،هم توصيف و هم تبيين است[19].هدف پژوهش حاضر،توصيف وضع موجود،يعني ميزان حضور كاركنان در نمازجمعه بوده است.
پژوهش در سال 1386 انجام شد و جـامعه آماري آن كاركنان يك واحد نظامي در كشور بودند. تعداد نمونه 1300 نفر محاسبه شد.تعداد نـمونه بـا اسـتفاده از جدول كرسي و مورگان[20]براي پژوهش هاي توصيفي تعيين شد. ميزان محاسبه شده از جدول براي افزايش اعتبار نتايج، در نظر گرفتن افت و وجود دو گـروه زنـان ومردان در جامعه آماري به ميزاني بيش از دو برابر افزايش داده شد.باتوجه به اينكه بـرخي از افـراد مـنتخب از همكاري در تكميل پرسش نامه هاي خودداري كردند و برخي از پرسش نامه ها نيز مخدوش بود و كنار گذاشته شد، در مجموع تعداد 1205 پرسش نامه داده شده و در نتايج مورد استفاده قرار گرفت. روش نمونه گيري خوشه اي چندمرحله اي بود.تعداد افراد موردنظر از بين كاركنان يـك واحدنظامي با روش تصادفي منظم و بـا رعـايت نسبت هاي نوع جنس،رده،محل خدمت و درجه انتخاب شدند.
ابزار مورد استفاده براي جمع آوري اطلاعات و سنجش متغيرها،پرسش نامه محقق ساخته بود.اين پرسش نامه براي تدوين وآماده سازي مراحل زير را طي كرد:مطالعه ابعاد متغيرها،تدوين اوليه پرسش نامه،بررسي روايي-صوري و محتوايي،اجراي آزمايش وبررسي اعـتبار و تدوين نهايي پرسش نامه.لازم به ذكر است كه جهت افزايش اعتماد پاسخ دهندگان مشخصات نام و نام خانوادگي،آدرس و ساير مواردي كه موجب شناسايي فرد شود اخذ نشد و سايرمشخصات دموگرافيك هم در انتهاي پرسش نامه قرار گرفت.اين پرسش نامه شامل مـقياس هاي فـرعي ميزان شركت در نماز جمعه،وضعيت روابط و مشكلات خانوادگي،ويژگي هاي روان شناختي،وضعيت امكانات رفاهي در نماز جمعه،وضعيت اشتغال،طرز نگرش به امام جمعه،فضاي نماز جمعه،وضعيت اعتقادات ديني،ميزان تقيدات مذهبي،ميزان اعتقاد به نظام و فعاليت اجتماعي و سياسي بود.هر مقياس فرعي پرسـش نامه داراي 5 سـئوال بود.پاسخ سئوالات با استفاده از مقياس پنج سطحي ليكرت تنظيم شده بود.پرسش نامه پس از تدوين اوليه از نظر روايي محتوا و سازه موردبررسي و تاييد قرار گرفت و براي تاييد آن علاوه بر پژوهش هاي ديگران از همكاران و متخصصان روان شناسي و جـامعه شناسي استفاده شـد.همچنين اعتبار پرسش نامه با استفاده از روش همبستگي دروني بررسي شد.ميزان همبستگي دروني پرسش نامه بااستفاده از روش آلفاي كرونباخ براي كل پرسش نامه به ميزان 0/95و براي هر مقياس فرعي به شرح زير به دست آمـد كـه مـيزان قابل قبولي براي پژوهش بود:ميزان شـركت در نـماز جـمعه:0/71،وضعيت روابط و مشكلات خانوادگي:0/61،ويژگي هاي روان شناختي:0/69،وضعيت امكانات رفاهي در نماز جمعه:0/69،وضعيت اشتغال:0/68،طرز نگرش به امام جمعه:0/58،طرزنگرش به نماز جمعه:0/58،فضاي نماز جمعه:0/81،وضعيت اعتقادات ديني:0/50،ميزان تقيدات مذهبي:0/90،ميزان اعـتقاد بـه نظام:0/50،فعاليت اجـتماعي و سياسي:0/79.پرسش نامه هم به صورت فردي و هم به صورت گـروهي بـا گروه هاي كوچك(حد اكثر10 نفر)قابل اجرا بود.براي تكميل پرسش نامه از سوي پاسخ گويان،ترجيحا از روش گروهي استفاده شد تا ميزان مقاومت پاسخ گويان درپاسخ بـه سـئوالات كـاسته شود.البته تعداد هر گروه بيش از 10 نفرنبود.
براي تجزيه و تحليل اطلاعات حاصل از پژوهـش از روش هاي آمارتوصيفي مانند محاسبه فراواني،درصد فراواني و رتبه درصدي استفاده شد.براي نشان دادن و توصيف اطلاعات به صورت جداول از آزمون هاي پارامتريك t و بـراي مـقايسه مـعني داري تفاوت بين متغيرهاي مورد بررسي در تعيين عوامل مرتبط با ميزان حضور درنـماز جـمعه از تحليل واريانس استفاده شد.
يافته ها
نتايج بررسي اطلاعات دموگرافيك در جدول 1 نشان داده شدهاست.براساس نتايج حاصل از اين پژوهش در زمينه ميزان شركت كاركنان در نـماز جـمعه،ملاحظه شـد كه حدود 25%افراد بيشتراوقات به همراه اعضاي خانواده و 11/5%بيشتر اوقات با هـمكاران واعـضاي گـروه هاي فرهنگي در نماز جمعه شركت مي كردند.از سويي ديگر 34%بدون خانواده و يا خيلي كم با خانواده و 66%بـدون همراهي اعـضاي گـروه هاي فرهنگي و يا خيلي كم با اين گروه ها درنماز جمعه شركت مي كردند(جدول 2).
بررسي مقايسه اي ميزان شركت در نماز جمعه براساس متغيرهاي دموگرافيك تفاوت مـعني داري بـراساس جـنسيت،سابقه جبهه وجانبازي و نوع عضويت نشان داد (0/01<p) .كاركنان مرد بيش ازكاركنان زن،كاركنان داراي سابقه جبهه و جـانبازي بـيش از افراد فاقد اين سوابق و كاركنان رسمي بيش از اعضاي قراردادي وبورسيه در نماز جمعه شركت مـي كردند.در مـيزان شـركت كاركنان درنماز جمعه برحسب وضع تاهل،سابقه اسارت،ميزان تحصيلات،درجه،وضع اقتصادي،نوع مسكن و موقعيت جغرافيايي محل سكونت تفاوت مـعني داري (0/05<p) ديـده نشد(جدول 3).
نتايج حاصل از بررسي رابطه بين متغيرهاي دموگرافيك و ميزان شركت كاركنان در نماز جمعه بـا اسـتفاده از ضـريب همبستگي پيرسون نشان داد كه بين ميزان شركت در نماز جمعه به ترتيب بامدت سابقه جبهه به مـيزان 0/16،بـا تـعداد فرزندان به ميزان 0/15،با درصد جانبازي به ميزان 0/11،با سن به مـيزان 0/10 (0/01<p) و بـا سنوات خدمتي به ميزان 0/07 (0/05<p) رابطه همبستگي معني داري وجود دارد.همچنين در بررسي رابطه بين ميزان شركت در نماز جمعه و عوامل فردي-اجتماعي مـورد مـطالعه در اين پژوهش ملاحظه شد كه ميزان شركت كاركنان در نماز جمعه به ترتيب بـا تـقيدات مذهبي آنهابه ميزان 0/43،با نگرش و اعتقاد آنـها بـه نـماز جمعه به ميزان 0/41،با ويژگي هاي امام جـمعه بـه ميزان 0/36 و با ميزان مشاركت درفعاليت هاي اجتماعي و سياسي آنها به ميزان 0/30 رابطه همبستگي مثبت و مـعني داري (0/01<p) دارد.وجـود چنين رابطه اي به اين معني اسـت كـه با افـزايش تـقيدات مـذهبي،اعتقاد به نماز جمعه،وجودويژگي هاي مثبت در امام جـمعه و افـزايش مشاركت در فعاليت هاي اجتماعي و سياسي،ميزان شركت افراد در نماز جمعه افزايش مي يابد(جدول 4).
نماز جـمعه عـامل پيوند دين و سياست و عوامل وحدت بـين مسلمين است.در نظام جمهوري اسـلامي ايـران نماز جمعه با انقلاب اسـلامي مرتبط شـده است و بسياري از جوانان و نوجوانان نماز جمعه راهمچون ساير نهادهاي انقلابي همراه با انـقلاب اسـلامي مي شناسند.از سويي ديگر سازمانهاي نـظامي،نهادي بـراي حـراست از كشور ونظام اسـلامي هـستند.لذا حضور آنها در صحنه هاي اجـتماعي نـظام ضروري است.بنابراين مطالعه ارزش هاي انقلابي به ويژه مهم ترين آن يعني شركت در نماز جمعه در بين آنها مـهم و اسـاسي است.عدم شركت دائمي در نماز جمعه ممكن اسـت بـه دلايل مـتعددي هـمچون مشكلات فـردي[15].فعاليت شغلي[12]،وضعيت اجتماعي واقتصادي[3]،نوع امـام جمعه و محتواي خطبه ها[16]،امكانات وتسهيلات يا اعتقادات ديني و مذهبي[15]باشد،ولي با توجه به اهميت و ضرورت نماز جمعه عـدم شـركت يا سستي در آن به هردليل ممكن جـايز نـيست[4،5،6،7،8].لازم اسـت تـلاش هايي درجـهت شركت گسترده كـاركنان در نـماز جمعه صورت گيرد.بخشي ازاين تلاش ها مي تواند در راستاي افزايش تقوي و تقيدات مذهبي وبهبود نگرش و اعتقاد افراد نـسبت بـه نـماز جمعه باشد.همچنان كه نتايج نشان داد تقيدات مذهبي و نگرش و اعـتقاد بـه نـماز جـمعه بـه ترتيب 0/43 و 0/41 بـا ميزان شركت در نماز جمعه رابطه همبستگي دارند.بنابراين در تاييد يافته هاي پژوهشي ديگران مي توان گفت كه داشتن هرگونه امتيازي در نماز جمعه به جز تقوي الهي باطل است[3]و كساني كه در نماز جـمعه شركت مي كنند داراي اعتقادات ديني و تقيدات مذهبي بالاتري هستند.
بخشي ديگر از تلاش ها در جهت افزايش شركت كاركنان در نمازجمعه مي تواند مربوط به امكانات و تسهيلات رفاهي در اياب وذهاب و محيط نماز جمعه باشد.وجود امكانات اياب و ذهاب رايـگان از تـمامي مراكز،محله ها و مساجد كه افراد بتوانند به راحتي به نمازجمعه رفت وآمد كنند،مي تواند امكان شركت خانوادگي و گروهي راافزايش دهد.معمولا شركت با حضور اعضاي خانواده و اعضاي گروه همكاران،هم محلي ها و ساير اعضاي گروه هاي فرهنگي مي تواند شـركت در نـماز جمعه را به يك اردوي چند ساعته تبديل كندو موجب تشويق بيشتر شركت كنندگان براي شركت دايمي در نمازجمعه شود.چنين حضوري به شركت زنان در نماز جمعه نـيز كمك مي كند.
هم تـحقيق حاضر و هم تحقيقات ديگر[15]نشان دادهـ اند كـه زنان كمتر از مردان در نماز جمعه شركت مي كنند،درحالي كه شركت خانوادگي به خوبي مي تواند اين تفاوت را كاهش دهد.هرچند كه مسئوليت خانه داري و بچه داري زنان نيز مي تواند مانع ايجاد كند؛كه البته ايـجاد تـمهيداتي از قبيل ايجاد مراكز نـگهداري كـودك در محيط نماز جمعه يا ايجاد محيط جذاب و جالب براي كودكان و نوجوان اندر مصلاي نماز جمعه يا اطراف آن مي تواند موجب جذب آنها شده و سخني نگهداري از كودك براي مادران در محيط نماز جمعه راكاهش دادهـ و در نـهايت به افزايش مشاركت زنان كمك كند.حتي پذيرايي مختصر از شركت كنندگان در نماز جمعه نيز مي تواند مشوق خوبي باشد؛به ويژه براي افرادي كه مسير دوري را براي شركت درنماز جمعه طي مي كنند يا تحمل شان نسبت به گـرسنگي كـمتر است.سومين بـخش از تلاش هاي لازم در زمينه افزاش شركت كاركناندر نماز جمعه تمركز روي افرادي است كه كمتر در نماز جمعه شركت مي كنند.مطابق يافته هاي پژوهـشي ميزان شركت در نمازجمعه با سابقه جبهه و جانبازي،نوع عضويت،تعداد فرزندان و سن افراد رابـطه مـعني داري دارد.لذا تـلاش سازماني در جهت حراست ازارزش هاي دوران دفاعي مقدس و انتقال آن به نسل هاي بعدي،توجه در جذب اعضاي جديد و تقويت تقيدات مـذهبي در آنـها و كمك به مهارت هاي فرزندپروري و حل مشكلات خانوادگي كاركنان مي توانددر افزايش مشاركت آنها در نماز جـمعه مـوثر بـاشد.از سويي ديگر،ساير متغيرهاي دموگرافيك از قبيل وضع تاهل،تحصيلات،درجه،وضع اقتصادي و اجتماعي در ميزان شركت كاركنان در نماز جمعه تاثيري نـدارد و اين تاييدي بر اين مدعي است كه شركت در نمازجمعه ويژه گروه خاصي نـيست و داشتن هرگونه امتياز در نـماز جـمعه به جز تقوي الهي باطل است[3].بر اين اساس لازم است،تلاش وتبلغي عمومي در زمينه نماز جمعه صورت گيرد.تذكر و يادآوري نماز جمعه در تمامي مراسم رسمي و غيررسمي،يادآوري نماز جمعه در روزهاي چهارشنبه و پنج شنبه و آموزش اهميت آن به عنوان يـكواحد درسي در تمامي دوره هاي آموزشي رسمي و غيررسمي درسازمان و حتي تعطيلي روز پنج شنبه كه افراد بتوانند در اين روز به امورات خانوادگي بپردازند تا در روز جمعه با خيال راحت تر در نمازجمعه شركت كنند مي تواند موثر باشد.
به عنوان چهارمين شيوه بـراي افـزايش شركت كاركنان در نماز جمعه توجه به مواردي از قبيل محيط نماز جمعه،خطبه ها و نقش امام جمعه است.ويژگي هاي امام جمعه با ميزان شركت در نماز جمعه به عنوان سومين عامل اثربخشي به ميزان 0/36 رابطه همبستگي مثبت و معني داري دارد.مـطابق يـافته هاي پژوهشي محتواي ضعيف خطبه هاي نماز جمعه،تكراري و جناحي بودن آن از جمله آسيب هاي نماز جمعه است[16]و مي تواند موجب كاهش شركت افراد در نماز جمعه شود.امام جمعه عادل،متقي،توانمند و داراي مهارت سخنوري و با جهت گيري جوان محوري در خطبه ها و بـيان خطبه هاي پرشـور،مطابق نياز روز مردم و تبديل صحنه نماز جمعه به صحنه عدالت،حل مشكلات و برابري و مساوات مي تواند موجب افزايش مشاركت در نماز جمعه شود.
نتيجه گيري
در مجموع مي توان گفت كه شركت در نماز جمعه متغيري چندعاملي است كه عوامل فردي،خانوادگي،اجتماعي و سـياسي در آن نـقش دارنـد.از بين اين عوامل،داشتن اعتقادات ديـني،تقيدات مذهبي و داشـتن ارزش هاي انقلابي اهميت بيشتري دارند و تقويت آنها موجب افزايش شركت افراد در نماز جمعه مي شود.اين يافته هابا يافته هاي پژوهش هاي ديگر نيز[10،12،14،16]منطبق است.تشكر و قدرداني:در پايان لازم اسـت از سـازمان تـحقيقات بسيج كه زمينه اجرايي طرح را فراهم ساخته و پشتيباني اجـرايي آن را بـرعهده داشت به نام سپاس و قدرداني ياد كنيم.
منابع
1-هاديان فر حبيب.احسان ذهني بهزيستي و فعاليت هاي مذهبي در گروهي از مسلمانان.انديشه و رفتار.1384؛(41 پياپي 2)11:32-224.
2-شجاعيان رضا،زماني منفرد افشين.ارتباط دعـا بـا سـلامت رواني و عملكردشغلي كاركنان فني صنايع مهمات سازي.انديشه و رفتار.1381؛(2)8:9-33.3-ميرزا اسكندري طيبه.بررسي اثـرات اجتماعي سياسي نماز جمعه[پايان نامه كارشناسي ارشد].دانشكده علوم اجتماعي دانشگاه تهران؛1372.
4-قرآن كريم،سوره جمعه آيه 9.
5-مجلسي محمد باقر.بحار الانوار.جلد 20،چاپ سوم.تهران:كتاب فروشي اسلاميه؛1374.ص.126.
6-كليني ابو جعفر مـحمد بـن يـعقوب.اصول كافي.جلد 3.مصطفوي سيد جواد،مترجم.مصطفوي سيد جواد،شارح.تهران:دفتر نشر فرهنگ اهل بيت عليهم السلام؛بي تاريخ.ص.415.
7-قرائتي مـحسن.راز نـماز،بخش نماز جمعه.[تاريخ ارجاع 1384]
8-مقام معظم رهبري.ديدار اعضاي ستادهاي نماز جمعه سراسر كشور درتاريخ 81/5/5.پايگاه اطلاع رساني دفـتر حـفظ و نـشر آثار حضرت آيت ا…العظمي خامنه اي؛[تاريخ ارجاع 1384].دسترسي: A 810505-di?psj.liated/hceeps/af/ri.ienemahk.www//:ptth 9-مقام معظم رهبري.پاسخ به استفتائات 606،608 و 609.پايـگاه اطـلاعرساني دفـتر حفظ و نشر آثار حضرت آيت ا…الظعمي خامنه اي؛دسترسي:
?hcraes104/.161.233.64 itaert/af/ri.ienemahk.www//:ptth jms4k2 gvtor4:ehcac q
10-ستاد اقامه نماز.بررسي اثرات اجتماعي و سياسي نماز جمعه.پژوهش دولتي؛1371.
11-واحد پژوهش مـعاونت سـياسي.نماز جـمعه به عنوان رسانه اي اسلامي.مركزتحقيقات سازمان صدا و سيما؛1375.
12-پژوهش مطالعات و سنجش برنامه اي.نظرسنجي از مردم شهر تهران درباره نماز جـمعه.مركز تـحقيقات صدا و سيما؛1375.
13-آرون ريمون.مراحل اساسي انديشه در جامعه شناسي.چاپ ششم.پرهام باقر،مترجم.سازمان انتشارات آموزش و انقلاب اسلامي؛1382.
14.راش مايكل.جامعه و سياست:مقدمه اي بر جـامعه شناسي سياسي. صوري منوچهر، مترجم. سمت؛1377. ص.135-102.
15-فرحجي مـريم.نظرسنجي از نـمازگزاران جمعه شهر تهران.مركز تحقيقاتصدا و سيما؛1375.
16-مركز مطالعات و سنجش برنامه اي.تحليل محتوايي خطبه هاي نماز جمعه تهران.مركز تحقيقات صدا و سيما؛1375.
17.انيسي جـعفر.بررسي بـرخي عوامل مرتبط با حضور بيشتر نمازگزاران دانشگاه علوم پزشكي بقيه ا…(عج)در نماز جماعت[پژوهش مـركز تـحقيقات علوم رفـتاري].مجموعه سخنراني ها و مقالات دومين اجلاس نماز در نيروهاي مسلح.پژوهشكده تحقيقات اسلامي و نمايندگي ولي فقيه در سپاه؛مرداد 1384.ص.8-307.
18.دفتر مشاركت امور زنان وزارت كـشور.ميزان مـشاركت زنان در مسايل سياسي و اجتماعي(1383).سايت مركزي جامعه جوانان ايراني؛[تاريخ ارجاع1384].دسترسي: 20279-disweN?/ri.anys.www//:ptth
19.دلاور علي.روش تحقيق در روان شناسي و عـلوم تربيتي.تهران:نشرويرايش؛1377.ص.20-115.
rof ezis elpmas gninimreteD.WD nagroM,VR eicjerIK-20 -607:30;1970.rusaeM lacigoloisyhP udE.seitivitca hcraeser 10.