سپتامبر 102014
 

مسجد جامع اردستان بنايي تاريخي است و در مركز محله محال اردستان و در شمال استان اصفهان واقع شده و از كهن ترين مساجد ايران است كه نخستين مسجد دوطبقه تاريخ اسلام مي باشد و دومين مسجد چهار ايواني جهان اسلام كه در دوره سلجوقي بنا گرديده است. هر چند قبل از اين اين مسجد به شكل عربي بوده اما در سال 553ه.ق به شكل چهار ايواني درآمده است و معمار بنا استاد محمود اصفهاني است.
مسجد جامع اردستان به سبك مسجد جامع اصفهان، شيوه رازي، بنا شده واكنون مسجدي چهارايواني است. اين مسجد ورودي هاي متعددي دارد. ورودي اصلي كه دالان طويلي است‚ در گوشه جنوب غربي مسجد قراردارد كه ازيك سو به محله فهره‚ واز سوي ديگر به دشت محال راه دارد. نماي اين ورودي از يك قوس ‚ دو طاق نماي محرابي شكل ‚دولچكي ‚دونيم ستون آجري ‚دو قاب تزييني ودو سكوي آجري تشكيل شده است.
در قسمت شمالي مسجد دو ورودي قرارگرفته ‚ يكي به مدرسه علميه متصل است و ديگري به فاصله اندكي‚ گذر شمالي را به داخل مسجد مرتبط مي كند. اين ورودي هاي متعدد عامل ارتباط فضاهاي اطراف با مسجدند.
مسجد جامع اردستان كه از چهار صفه تشكيل شده است، در مجموعه اي قرار دارد كه علاوه بر مسجد شامل مدرسه حاج حسين نورالدين،حمام پايين مسجد جامع، حسينيه، آب انبار، كاروانسرا و بازارچه نيز مي باشد. مسجد جامع اردستان داراي چهار ايوان، شش ورودي و شبستان بزرگي در زير گنبد است، در سمت شرقي مسجد، حسينيه اي است متصل به مسجد، كه در ايام عزاداري و به ويژه عاشورا مورد استفاده قرار مي گيرد، در سمت غربي اين مسجد نيز مدرسه اي مشتمل بر حجره هايي در دو طبقه قرار گرفته است. مناره مسجد نيز در گوشه شمال غربي مسجد قرار دارد.
صفه هاي اين مسجد شامل موارد ذيل است:
صفه صاحب الزمان: كه شامل ايوان وگنبد خانه مي باشد و از قديمي ترين قسمتهاي مسجد مي باشد. وضع طاق بندي وآجر كاري زير گنبد از شاهكارهاي هنري وفوق العاده مهم دوران سلجوقي ومتعلق به اواخر قرن پنجم ه. ق مي باشد. در گنبد خانه مسجد كتيبه هاي زيبا به خط ثلث در طاق هاي قوسي واطراف شبستان به چشم مي خورد كه در نگاه اول استنباط مي گردد كه فرد خيري به نام محمود اصفهاني معروف به غازي در سال 551 ه. ق آن را تعمير نموده است.
ايوان شمالي: كه به صفحه صفا معروف است در دوران پادشاهي شاه طهماسب صفوي و توسط معمار استاد حيدر علي بن ذوالفقار اردستاني از معماران زبردست قرن دهم هجري تكميل گرديده است.
ايوان شرقي: كه به صفه امام حسين ويا صفه امير جمله معروف مي باشد كه در قرن يازدهم ه. ق به اهتمام مير محمد سعيد ملقب به امير جمله المك ارسادات عظام حسيني اردستان احداث شده است.
ايوان غربي: كه به صفه امام حسن مجتبي و يا حكيم الملك معروف است در اين صفه كتيبه اي به خط نستعليق وجود دارد كه قسمتهائي از آن خراب شده‚ در سقف اين ايوان نقاشي ها و آيات قرآني به طرز زيبائي نقش بسته و در بالاي آن مناره اي قرار دارد و ميتوان از ساكنين محترم آن اهالي آقاي طالبي را نام برد كه نقش اساسي در تعميرات و حفظ اين منبع ارزشمند ايراني دارند.

در رابطه با تاريخچه اين بنا بايد گفت، در قرن 2 و 3 هـ . ق، بناي نخستين مسجد جامع اردستان به دست عمر بن عبدالعزيزآل ابودلف به انجام رسيد. اين مسجد قبلاً آتشكده يا معبد بوده است. هلاكوي مغول در قرن 7 هـ . ق به قتل و غارت ساكنان شهر پرداخت و آن را به صورت نيمه ويران درآورد.
تاريخچه ساخت مسجد جامع اردستان را مي توان به سه دوره تقسيم كرد
• دوره نخست- قرن سوم ه. ق ‚مسجد به صورت گنبدي ساخته شد
• دوره دوم- در قرن سوم وچهارم ه. ق از صورت گنبدي به مسجدي كوشك مانند تبديل شد
• دوره سوم – در قرن ششم ه. ق در عهد سلجو قيان مسجد ويران و به صورت چهار ايواني بنا شده است.

نخستين بررسي انجام شده درباره مسجد اردستان توسط آندره گدار انجام شد. طبق نظر وي، اين بنا از بناهاي عصر سلجوقي (از زمان ملكشاه) است و در اصل در محل بناي قديمي تري كه ويران شده، ساخته شده است. وي ضمن ترسيم نقشه بنا، آثار باقي مانده از بناي قديمي تر را در چند ستون، جرز و سرطاق هاي رواق ورودي شناسايي نمود و آنها را متعلق به قرن چهارم هجري دانست. همچنين وي اين بنا را، از نوع مساجد ايراني كه به صورت كوشك گنبدي يا چهار طاقي معرفي مي كند كه بعدها در همان دوران سلجوقي به صورت چهار ايوانه در آمده است.
بررسي مهم ديگر توسط مرحوم زنده ياد دكتر باقر آيت الله زاده شيرازي در حين انجام تعميرات اين مسجد انجام شد كه مشخص گرديد كه مسجد اوليه داراي يك صحن مركزي به وسعت صحن فعلي و چهار شبستان ستون دار، در چهار سمت آن بوده است.
بايد گفت بنا داراي دو تاريخ احداث است؛ يكي 553 هجري قمري كه در انتهاي كتيبه بزرگ شبستان گنبدي آمده و ديگري 555 هجري قمري كه در ايوان جنوبي شبستان ثبت شده است و به ظاهر چنين مي نمايد كه شبستان و ايوان همزمان ساخته شده اند، حال آن كه چنين نيست. واقعيّت اين است كه حدود سال 553 هجري قمري، هنگامي كه مسجد اوّليّه را به صورت مسجدي چهار ايوانه درآوردند و شبستان گنبدي را تبديل به نمازخانه مسجد كردند، اين شبستان را با كاشي هايي نظير كاشي هاي بناهاي جديد پوشاندند.

اين مسجد در اصل شش ورودي داشته كه از طريق دالان هايي به صحن مركزي مربوط مي شده، اما ظاهراً دو ورودي مسدود شده است. ورودي اصلي در گوشه جنوب باختري مسجد و سر راه دشت محال قرار گرفته و نماي آن داراي قوس پنج او هفت، دو طاقنماي محرابي شكل، دو لچكي، دو نيم ستون آجري، دو قاب تزييني و دو سكوي آجري است. صحن مسجد به ابعاد 84/20×10/25 متر با ايوان ها و غرفه هاي دو طبقه در برگرفته شده است. ايوان جنوبي صحن با طاق گهواره اي و تزيينات بسيار زيباي گچ بري و آجركاري و كتيبه نفيس و تاريخي مربوط به دوره سلجوقي مهمترين ايوان مسجد است. متأسفانه قسمت عمده تزيينات ايوان فروريخته، با اين حال، كتيبه تاريخي آن تقريباً سالم باقي مانده است. اين كتيبه به خط نسخ در متن تزييني گچبري شده است. بر طبق مفاد اين كتيبه، ساختمان ايوان جنوبي و رواق باختري متصل به آن در سمت راست و دو رواق متصل سمت چپ آن، در سال 555هـ . ق توسط ابوطاهر بن غالي ساخته شده است.

اين ايوان، از طريق درگاه هاي جانبي، به شبستان هاي مجاور گنبدخانه و به وسيله مدخلي با قوس جناغي، به داخل گنبدخانه راه پيدا مي كند. برجانب باختري مدخل گنبدخانه، سنگ نوشته اي مشتمل بر فرمان شاه عباس اول مبني بر تخفيف ماليات شيعيان اردستان، مورخ 1024هـ . ق نصب، شده است.
در شبستان هاي مجاور گنبدخانه، هركدام دو محراب كوچكتر به قرينه همديگر با تزيينات مشابه قرار داشته كه محراب هاي شبستان سمت چپ سالم تر برجاي مانده اند. بر روي لايه هاي گچي ازاره شبستان هاي مسجد، به خصوص در شبستان هاي جنوبي، مجموعه اي از يادگاري ها و يادداشت ها متعلق به دوره هاي مختلف تاريخي به جاي مانده كه قديمي ترين آنها مورخ 792هـ . ق و مربوط به خواندن خطبه در مسجد است. با توجه به كتيبه هاي موجود، ايوان شمالي مربوط به اوايل دوره صفوي است و ايوان خاوري( معروف به صفه امير جمله) نيز از ساخته هاي دوره صفوي است. به نظر مي رسد كه بناي اصلي مناره متعلق به دوره سلجوقي يا بعد از آن باشد.
موقعيت جغرافيائي مسجد به گونه اي است كه از جنوب به آب انبار‚ از مغرب به معبر باغ، از شمال به معبر باغ و از غرب به حمام عمومي و كاروانسرا محدود ميگردد.
اين مسجد در دوره اخير به صورت علمي مورد مطالعه و تعمير قرار گرفته و در سال1311 به شماره 180 در فهرست آثار ملي به ثبت رسيده است.