شهید ثانی، شیخ زینالدین بن علی عاملی (911 _ 965 هـ) یكی از فقیهان بزرگ و چهرههای درخشان تاریخ خونبار تشیع است. او در عمر پنجاه و چهار سالهاش بیش از هفتاد كتاب و رسال بزرگ و كوچك از خود به یادگار گزارد. بزرگ شخصیتی كه تار و پود زندگیش تقوا، تقدس و تحقیق، و آرزویش، گره گشایی از گرفتاران و محرومان بود و در پایان عمر هم با غروبی خونین، صداقت و حقانیت؛ راه، روش، كار و دانش خویش را امضا كرد.
این فقیه شهید سه رساله درباره نماز جمعه دارد:
1- صلاة الجمعه؛
2- خصائص یوم الجمعه؛
3- الحثّ علی صلاة الجمعه.
آنچه در پی میآید ترجمه همین رساله است. شایان ذكر است كه مجموع رسایل شهید ثانی به زودی به همّت مركز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی منتشر خواهد شد.
بسم الله الرحمن الرحیم
این مقالهای در تشویق به نماز جمعه است كه به درخواست بعضی از مؤمنان نوشتم و فرستادم.
ای برادران مسلمان _ كه خدا به ما و شما توفیق طاعت دهد و با رشت محبتش ما را به كاری كشاند كه مای رستگاری و وصول به قرب حضرتش شود _ بدانید بعد از «ایمان به خدا» نماز جمعه از بزرگترین واجبات اسلام و برترین عبادتهاست، كه خدای تعالی این امتیاز را فقط به این امِّت كریمه اختصاص داده است.
از دیرباز، خداوند متعال هر روز هفته را به یكی از امِّتها اختصاص داده بود تا در آن روز با برنام ویژ و عبادتی به خودسازی و تقرّب بپردازند، و این نماز را در این روز ویژ مسلمانان قرار داد و آن را از بزرگترین نعمتهای سنگین خود مقّرر داشت. نماز جمعه جامع عبادت، یاد خدا و موعظه است، گوش فرادادن به خطبهها سبب صفای دل، انگیز تقوا و دوری از گناه و نافرمانی خدای تعالی است.
نماز جمعه در قرآن كریم
خدای تعالی به نماز جمعه ویژگیهایی داده و ترغیب و تشویقهایی كرده كه در هیچ موردی دیگر، چنین نیست. خداوند تبارك و تعالی در قرآن كریم میفرماید:
(یا ایهاالذین آمنوا اذانودی للصلاة من یوم الجمعه فاسعوا الی ذكرالله و ذروا البیع ذالكم خیرلكم ان كنتم تعلمون فاذا قضیت الصلاة فانتشروا فی الارض وابتغوا من فضل الله واذكروا الله كثیراً لعلّكم تفلحون و اذا رأوا تجارة اولهواً انفّضوا الیها و تركوك قائماً قل ما عندالله خیر من اللهوِ و من التجارة والله خیر الرازقین)
«ای مؤمنان، هنگامی كه برای نماز روز جمعه بانگ اذان داده شود، به سوی یادكرد خدا [= نماز جمعه] بشتابید و خرید و فروش را رها كنید؛ اگر بدانید این برایتان بهتر است. سپس چون نماز پایان یافت در زمین پراكنده شوید [و به راه حقّ روید] و [روزی خود را] از بخشش الهی بجویید، و خداوند را بسیار یاد كنید، باشد كه رستگار شوید؛ و [غافلان] چون داد و ستد یا سرگرمیای ببینند، به سوی آن بشتابند و تو را ایستاده [در حال خواندن خطبه] رها كنند؛ بگو خداوند بهترین روزی دهندگان است.»
در این آیات، بر نماز جمعه تأكیدهای گوناگونی وجود دارد كه بر آگاهان و اهل فن پوشیده نیست، ولی چون دقیق و فراوان است، در این جا نمیگنجد. [یادآوری نماز]
پیامبر اكرم(صلى الله علیه و آله) به مسلمانان فرمان داد این سوره را جمعهها در نماز جماعت و به خصوص در نماز جمعه بخوانند تا حاضران بشنوند و در این دستور الهی تدبّر كنند و بیندیشند و شنوندگان برای عمل به آن به پا خیزند.
خداوند متعال افزون بر سور جمعه، در سور منافقون نیز بر نماز جمعه تأكید و پافشاری كرده است. در این سور ، كه دستور آمده در نمازهای این روز قرائت شود، آمده است:
(یا أیها الذین آمنوا لاتلهكم أموالكم ولا أولادكم عن ذكرالله و من یفعل ذالك فأولئك هم الخاسرون)
خداوند در سوره پیشین نماز جمعه را «ذكر الله» نامید و این جا هشدار میدهد:
«ای كسانی كه ایمان آوردهاید اموال و اولادتان شما را از یاد خدا [= نماز جمعه] غافل نكند و كسانی كه چنین كنند زیانكارانند.»
تأمِّل و دقّت كن كه خداوند چگونه در سور اول، هم به نمازجمعه دستور داد و هم تشویق فرمود؛ و در سوره دوّم آن سفارشات را با نهی از اشتغال به سایر كارها و تهدید بر ترك آن همراه ساخت، همچنین آنان را كه نماز جمعه نمیخوانند اهل خسران نامید، همان خسران و زیانی كه در جای جای قرآن، كافران و ظالمان را به آن توصیف كرده است، و همین پیام رسایی است برای شخص متدبّر، و بس است برای اهل بصیرت. باز حضرت حقّ میفرماید:
(حافظوا علی الصلوات والصلاة الوسطی)
«به نمازها و نماز وسطی مواظبت داشته باشید.»
این امر الهی به محافظت و مواظبت بر نماز وسطی اختصاص یافت و نماز وسطی، طبق تفسیر محقّقان، نماز ظهر در ایام هفته و نماز جمعه در روز جمعه است، بلكه گروهی از عالمان بر این عقیدهاند كه نماز وسطی فقط نماز جمعه است ولاغیر.
جمعه در سنّت پیامبر و امامان(علیه السلام)
در سنّت پیامبر(صلى الله علیه و آله) و احادیث اهل بیت عصمت(علیه السلام) در ترغیب به نماز جمعه _ روایات فراوانی رسیده و به قدری زیاد است كه به راحتی قابل شمارش نیست ولی
«آب دریا را اگر نتوان كشید» «هم به قدر تشنگی باید چشید»
اینك به تعدادی از گلهای این بوستان اشاره میكنیم:
قال النبی(صلى الله علیه و آله): «الجمعه حقُ واجب علیم كلّ مسلمٍ الّا اربعة: عبد مملوك أو امرأة أو صبّی أو مریض.»
«نمازجمعه وظیفهای است ثابت و واجب بر عهده هر مسلمانی مگر بر این چهار دسته: زن، برده و بیمار و كودك.»
قال النبی(صلى الله علیه و آله): «اعلموا انِّ الله تعالی قد افترض علیكم الجمعه، فمن تركها فی حیاتی أو بعد موتی وله امام عادل استخفافاً بها أو جحوداً لها فلا جمع الله شمله ولا بارك له فی أمره، ألا ولا صلاة له، ولا زكاة له، ألا ولا حجّ له، ألا ولا صوم له، ألا و لا برّ له حتّی یتوب.»
حضرت رسول اكرم(صلى الله علیه و آله) میفرماید: «بدانید كه جدّاً خدای تعالی نماز جمعه را بر شما واجب داشته است با بودن امام جمع عادل، هر كس آن را از روی سبك شمردن یا انكار ترك كند، چه در حیات من و چه پس از وفات من؛ خدا به كار او خیر و بركت ندهد و زندگیش را سامان نبخشد. با خبر باشید كه چنین كسی نه نماز، نه زكات، نه حجّ و نه روز مقبولی دارد، هیچ نیكی و خیری ندارد تا توبه كند و به نماز حاضر شود.»
محمدبن مسلم عن ابوجعفر [باقر](علیه السلام) قال «من ترك الجمعه ثلاث جمع متوالیة طبع الله علی قلبه»
«هركس سه هفته پیاپی نماز جمعه را ترك كند خداوند [مجاری ادراكی او را می بندد] و بر دلش مهر میزند.»
عن ابی عبدالله [صادق] (علیه السلام) قال: «انِّ للجمعة لحقّاً و حرمهً فایاك أن تضیع فی شیءٍ من عباده الله تعالی و التقرّب الیه با عمل الصالح.»
«به راستی جمعه هم حقّ و حرمتی دارد، پس به هوش باش، مبادا كه آن را ضایع كنی یا در چیزی از عبادت خدا و تقرّب جستن به او _ با عمل صالح _ كوتاهی ورزی.»
قال ابوعبدالله (علیه السلام): «فضّل الله الجمعة علی غیرها، وانِّ الجنان لتزخرف و تزین یوم الجمعة لمن آتاها، وانّكم لتتسابقون الی الجنة علی قدرسبقكم الی المسجد للصلاة، وانِّ ابواب الجنان لتفتّح لصعود أعمال العباد، و انِّ الملائكه لتقف علی ابواب المساجد و بایدیهم أقلام الفضّة و قراطیس الذهب یكتبون الاول فالأوّل حتّی یصعد الامام الی المنبر فیطوون الصحف و یدخلون مع النّاس یستمعون الخطبة.»
«خدا جمعه را بر روزهای دیگر فضیلت و برتری داد، و از این رو بهشت برای وارد شدگان در این روز [به عالم آخرت] با زیور و تزیین شود و به همان اندازه كه شما، برای شركت در نماز جمعه به سوی مسجد از یكدیگر سبقت گرفتهاید، به سوی بهشت از همدیگر سبقت میگیرید و فرشتگان با قلمهای نقرهای و كاغذهای زرین، در آستانه مساجد مینشینند و واردشوندگان را به ترتیب با شمار اوّلین نفر و دوّمین نفر و… ثبت نام میكنند و هنگامی كه امام جمعه به جایگاه خواندن خطبه بالا میرود، فرشتگان دفترها را میبندند و به استماع خطبه مینشینند.»
عن ابی عبدالله(علیه السلام) قال: «انِّ الله عزّوجلّ فرض فی كلّ سبعة ایام خمساً و ثلاثین صلاةً، منها صلاة واجبة علی كلّ مسلمٍ أن یشهدها الّا خمسة: المریض، والمملوك والمسافر والمراة و الصبی.»
«خدای عزّ و جلّ در هر هفته سی و پنج نماز واجب فرموده كه بر هر مسلمانی شركت در یكی از آنها، واجب و فرضیه است مگر بر بیمار، برده، مسافر، زن، و كودك.»
عن ابی عبدالله(علیه السلام) قال: «جاء اعرابی الی النبی(صلى الله علیه و آله) یقال له: قلیب، فقال: یا رسول الله انّی تهیات الی الحجّ كذاوكذا مرّهً فما قُدِّرُ لی فقال له: یا قلیب علیك بالجمعه؛ فانّها حجّ المساكین.»
«فرد چادرنشین به نام قلیب به محضر حضرت رسول اكرم(صلى الله علیه و آله) آمد و عرض كرد: یا رسول الله چندین بار است كه برای حجّ خانه خدا زمینه سازی كردهام ولی تاكنون، زیارت خان خدا نصیبم نشده است، آنگاه حضرت رسول فرمودند: «ای قلیب! بر تو باد نماز جمعه كه آن، حج فقیران است.»
اینها بخش كوتاهی از آن سفارشاتی است كه در شأن نماز جمعه در كتاب و سنّت آمده است و هر كس در بعضی از اینها تدِبّر كند، او را بس است.
در ارزش، اعتبار و فضیلتش همین بس كه هم در روایات آمده و هم بهترین عالمان اتفاق نظر دارند كه بعد از ایمان به خدا، افضل اعمال صالح، نماز است، و از میان نمازهای واجب و مستحب، نمازهای یومیه از همه بهتر و بهترین نماز یومیه نماز وسطی است و نماز وسطی نماز ظهر، در هر روز و نماز جمعه، در آدینه است. پس نماز جمعه پس از ایمان، برترین اعمال مؤمنان است.
همین قدر بس، و در همین مقدار، منظور كسی كه بیشتر را بجوید، تأمین میشود؛ گفتههای گذشته خوب سرمایهای است: (لمن كان له قلب أو ألقی السمع و هو شهید) ؛ «برای كسی كه صاحبدل باشد یا گوش جان بسپارد و شاهد باشد.»
یك مسلمان _ پس از فراخوانی این همه اوامر الهی _ چگونه میتواند چنین فرضی بزرگی را رها كند و چنین روز شریفی را كه خدا به مسلمانان اختصاص داد، ضایع و تلف كند و آن را به بطالت و خسارت یا در امور دنیای سپری سازد؟ چنین شیوه، جز نشان ضعف ایمان، سستی یقین و عقیده، تلبیس ابلیس لعین و دخالتهای ناپیدایش در كار مؤمنان، چیزی نیست.
سخن برخی عالمان هم كه گویند: «نماز جمعه واجب مشروط است و اجاز امام معصوم یا نایبش را میطلبد و…» اینان را فریب میدهد، با آن كه چنین حرفی، نظریهای است كه در این روزگار هر كه به آن دل بندد، در پیشگاه خدا معذور نخواهد بود؛ به خصوص بعد از آن دستورهای مهمّ كه نزد اهل بصیرت بیقید و شرط است. در فردای قیامت و سختی حسابرسی عذابآور وقتی خدا به شما بگوید: در كتاب محكم و مجیدم كه هیچ باطلی در آن راه ندارد و از هر تحریفی مصون و محفوظ است و از مصدر حكیم حمید نازل شده به نماز جمعه فرمان دادم، و به آن هم بسنده نكردم تا بر زبان فرستادگانم انبیا و اوصیای آنان آن قدر در این باره سفارش كردم كه هر صاحبدلی بارها شنید؛ چه جوابی خواهید داشت؟ آیا از شما میپذیرد كه پاسخ دهید: «بعضی میگفتند: نماز جمعه واجب نیست»؟
آیا سخن خدا، حضرت رسول، امامان(علیه السلام) و علمای اسلام كم ارزشتر از حرف بعضی مردم بود كه میگفتند: «واجب نیست»؟
گیرم كه خدای تعالی بر این فرضیه، تأكیدهای گذشته را نداشت، آیا كلام این بعضی، معارض و در تضادِّ با نظر جامعه مسلمانان كه معتقد به وجوب نمازاند، نبود؟
از درگاه خدای تعالی درخواست عصمت، عفو و رحمت دارم و از او یاری میطلبم تا بر رعایت حقوق الهی و اطاعتش یاری كند.
اینك من _ به نوب خود _ امانتی كه برگردن داشتم ادا و پیام الهی را ابلاغ كردم و طبق آنچه بر من واجب بوده خیرخواهی و دلسوزی كردم، بر عهد من جز اصلاح وظیفهای نیست:
(ان أرید الّا الاصلاح ما استطعت و ما توفیقی الّا بالله علیه توكلت و الیه انیب)
«من جز اصلاح _ تا آن جا كه توانایی دارم _ نمیخواهم، و توفیق من جز از خدا نیست بر او توكّل دارم و به سوی او باز میگردم.»
ستایش آن چنان كه سزاوار سپاس است مخصوص خداست، و درود او بر سرور رسولان حضرت محمد و خاندان و یارانش باد.
این مطالب را زینالدین بن علی بن احمد _ كه نیازمند عفو خداوند است _ نوشت در حالی كه شاكر و تسلیم خداست و اهل نماز و استغفار.