رسول جعفریان
چند روز قبل دانشجویی زنگ زد و گفت که در باره خطبه های نماز جمعه از دوره صفوی چه می دانید. مقصودش این بود که در این زمینه تکلیفی دارد و کمک می خواست. من هم که طبق معمول بدجواب هستم، گفتم: ببین عزیزم! من هرچه در این باره می دانستم در کت
اب صفویه در عرصه فرهنگ و سیاست آورده ام. بعد از آن هم دیگر کاری انجام ندادم. تلفن تمام شد.
شب به دلیل بیکاری شروع به جستجو در فایل های دیجیتالی می کردم. نگاهم به نسخه ای از مرحوم فیض کاشانی افتاد که مجموعه ای از خطبه های نماز جمعه را انشاء کرده بود. طبعا به آن دانشجو دسترسی نداشتم. اما حالا این مطالب را می نویسم، و با این که فکر می کنم قبلا هم در باره فیض و این کتابش در کتاب صفویه یادی کرده ام، نکاتی را یادداشت می کنم شاید ببیند و بکارش بیاید.
پیش از این، یک نکته دیگر را هم بگویم. زمانی مرحوم آیت الله احمدی میانجی به بنده می فرمود که من و آسید مهدی [مقصودش آیت الله سید مهدی روحانی دوست چهل ساله اش بود] به آمیرز علی [یعنی آیت الله مشکینی امام جمعه قم، اصطلاحی که از قدیم بین خودشان متداول بود] می گوییم: آمیزرا علی! امیر المؤمنین (ع) خطبه هایش کوتاه بود. شما هم سعی کن خطبه های نماز جمعه را کوتاه بخوان. الحق آقای مشکینی رعایت می کرد و شاید در بین ائمه جمعه ای که دیده بودیم، کوتاه ترین خطبه ها را داشت. شاید زمان دو خطبه اش متوسط بین 25 دقیقه تا 35 دقیقه بود.
حالا که خطبه های انشائی فیض را نگاه می کنم، معلوم می شود اصل خطبه نماز جمعه عبارت از حمد و ثنای الهی به علاوه دعوت به تقوا و صلوات بر معصومین است. اما باقی مسائل نه معمول بوده و نه الزامی. خطبه دوم هم حمد و ثنای الهی بوده و نصیحت کوتاه و بعد هم صلوات بر ائمه که البته اهل سنت بر خلفا درود می فرستادند. طبعا همه در دورد و ثنا بر خدا و پیامبر (ص) مشترک بودند. اهل سنت، اسم خلفا یا امیران وقت را هم می آوردند و همین که در اخبار تاریخی هست که اسم او را در خطبه می آوردند، مقصودشان همین است.
اما این که ریشه این انشای خطبه چیست، اگر نگاهی به «الوافی» فیض بکنیم معلوم می شود که مقصود ایشان مشابه سازی با روایتی است که در آنجا از احمد بن حسین، از نضر، از یحیی حلبی، از عجلی، از محمد، از امام ابوجعفر باقر علیه السلام نقل شده و خطبه اول روز جمعه را آورده است. که این چنین آغاز می شود:
الحمد لله نحمده و نستعينه و نستغفره و نستهديه و نعوذ بالله من شرور أنفسنا- و من سيئات أعمالنا من يهدي اللَّه فلا مضل له و من يضلل فلا هادي له و أشهد أن لا إله إلا اللَّه وحده لا شريك له و أشهد أن محمدا عبده و رسوله انتجبه لولايته- و اختصه برسالته و أكرمه بالنبوة أمينا على غيبه و رحمة للعالمين و صلى اللَّه على محمد و آله و عليهم السلام أوصيكم عباد اللَّه بتقوى اللَّه و أخوفكم من عقابه فإن اللَّه ينجي من اتقاه بمفازتهم لا يمسهم السوء و لا هم يحزنون و يكرم من خافه يقيهم شر ما خافوا- و يلقيهم نضرة و سرورا و أرغبكم في كرامة اللَّه الدائمة و أخوفكم عقابه الذي لا انقطاع له و لا نجاة لمن استوجبه فلا تغرنكم الدنيا و لا تركنوا إليها فإنها دار غرور كتب اللَّه عليها و على أهلها الفناء فتزودوا منها الذي أكرمكم اللَّه به من التقوى و العمل الصالح فإنه لا يصل إلى اللَّه من أعمال العباد إلا ما خلص منها- و لا يتقبل اللَّه إلا من المتقين و قد أخبركم اللَّه عن منازل من آمن و عمل صالحا- و عن منازل من كفر و عمل في غير سبيله … ثم تقول اللهم صل على أمير المؤمنين و وصي رسول رب العالمين ثم تسمي الأئمة حتى تنتهي إلى صاحبك ثم تقول اللهم افتح له فتحا يسيرا و انصره نصرا عزيزا اللهم أظهر به دينك و سنة نبيك حتى لا يستخفى بشيء من الحق مخافة أحد من الخلق اللهم إنا نرغب إليك في دولة كريمة تعز بها الإسلام و أهله و تذل بها النفاق و أهله و تجعلنا فيها من الدعاة إلى طاعتك و القادة في سبيلك و ترزقنا فيها كرامة الدنيا و الآخرة اللهم ما حملتنا من الحق فعرفناه و ما قصرنا عنه فعلمناه ثم يدعو اللَّه على عدوه و يسأل لنفسه و أصحابه ثم يرفعون أيديهم فيسألون اللَّه حوائجهم كلها حتى إذا فرغ من ذلك قال اللهم استجب لنا و يكون آخر كلامه أن يقول إِنَّ اللَّهَ يَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَ الْإِحْسانِ وَ إِيتاءِ ذِي الْقُرْبى وَ يَنْهى عَنِ الْفَحْشاءِ وَ الْمُنْكَرِ وَ الْبَغْيِ يَعِظُكُمْ لَعَلَّكُمْ تَذَكَّرُونَ- ثم يقول اللهم اجعلنا ممن تذكر فتنفعه الذكرى ثم ينزل ( الوافي: 8/1148).
همان طور که مشاهده می فرمایید: ماهیت این خطبه را سه چیز تشکیل می دهد: حمد و ثنای الهی یا همان تحمیدیه. دعوت به تقوا و سوم صلوات بر امامان تا برسد به امام آخر یا خلیفه و صاحب وقت.
همه این مطلب، نباید ده دقیقه بیشتر طول بکشد. باز به طور معمول خطبه دوم کوتاه تر است و گاهی صلوات بر امامان در خطبه دوم گفته می شد.
فیض در وافی روایت دیگری هم از خطبه امام علی (ع) در نماز جمعه آورده که متن آن هم کوتاه و حد اکثر سه صفحه از کتاب وافی است [8/1152 ـ 1154].
اما این که خطبه های نهج البلاغه مربوط به خطبه های جمعه باشد، تردید جدی هست، آن ها بیشتر سخنرانی های امام در وقت جنگهای صفین و جمل یا مواردی است که مردم را برای امری به مسجد فرا می خواندند.
فهم فیض کاشانی هم از خطبه خوانی در نماز جمعه همین بوده است. ایشان امام جمعه اصفهان از طرف شاه عباس ثانی بود و مدتها در مسجد شاه اصفهان نماز جمعه می خواند. فیض نماز جمعه را واجب می دانست و در این باره رساله ای هم دارد که بنده آن را در مجموعه دوازده رساله فقهی در باره نماز جمعه در دوره صفوی چاپ کردم. (قم، انصاریان، 1381).
اما کتاب خطبه های فیض کاشانی شامل چه جور خطبه هایی است؟
باید عرض کنم این کتاب، نسخه ای در دانشگاه تهران دارد که عکس آن در لوح فشرده مربوط به آثار فیض کاشانی که مرکز کامپیوتری نور منتشر کرده آمده است. نام آن «الخطب فی الجماعات و الجمعه» هست که از فیلم موجود در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران به شماره 8808 استفاده شده است. در آنجا شماره کتاب 9599 آمده و معلوم می شود اصل نسخه همانجاست و تاریخ عکسبرداری سال 1385 بوده است. این نسخه قدری تمیز شده و در این لوح فشرده درج شده است.
در نسخه یاد شده خطبه های تا صفحه 114 خطبه نماز جمعه و بعد از آن خطبه ای برای عید قربان، عید فطر، دوباره عید قربان، نماز استسقاء و خطبه عقد نکاح آمده است. ص 127 صفحه پایانی است.
نسخه ای از کتاب خطبه های فیض که با خط زیباتری است، در کتابخانه مجلس موجود است. این نسخه شامل 166 فریم است که هر فریم دو صفحه روبروی هم را می گویند که در عکسبرداری جدید معمول شده است.
این نسخه در زمان خود مرحوم فیض کاشانی (متوفای 1091) کتابت شده است. یعنی سال 1067 (دوران سلطنت شاه عباس دوم)، چنان که در پایان آن آمده است:
فرغ من کتابة هذه الخطب الشریفة حسب الامر الاشرف الاعز الاعلی من مصنفها و مؤلفها ـ طول الله عمره و رزقنا دوام خدمته بنجاة اهل الله بفهمها و الایقاظ بها و رزقه برد الیقین و لذة المناجاة فی شهر ربیع الثانی 1067
از این جمله بدست می آید که این مجموعه را هم به امر شاه عباس ثانی تالیف و تدوین کرده است.
باید عرض کنم که این نسخه به خطی جز خط فیض است اما مربوط به زمان حیات مؤلف است و اصلاحاتی به خط فیض در اطراف برخی از صفحات دیده می شود. حقیقت بنده نسخه پژوه نیستم تا ظرایف و دقایق این امور را بفهمم. لابد اهل فن می توانند نکات دیگری را در این باره برای ما بیان کنند.
چنان که روی صفحه اول قید شده در این کتاب 111 خطبه آمده است. در صفحه دوم، تاریخ رحلت مؤلف روز سه شنبه 22 ربیع الثانی 1091 آمده و قید شده که 84 سال عمر کرده است.
همانجا آمده است که مطلبی را به خط فیض در باره ولادت فرزندش یافته به این شرح: تاریخ ولادت فرزند اعز ارجمند محمد ملقب بعلم الهدی المکنی بابی الخیر عصمه الله من الافات بعد مضی نه ساعت تقریبا از شب پنج شنبه اول ربیع الاول از سال هزار و سی و نه از هجرت موافق دهم آبانماه جلالی ئیلان ئیل و کانت الشمس فی الدرجة الخامسة و العشرین من المیزان و القمر فی العقرب و السنبلة طالعا
و باز آمده: و کان وفاته طاب ثراه (یعنی وفات علم الهدی) وقت غروب الشمس من یوم الاثنین تاسع عشر شهر جمری الاولی سنه 1115 مطابق 4 مهرماه قوی ئیل.
در مقدمه کتاب هم آمده است:
اما بعد فیقول محمد بن مرتضی المدعو بمحسن ـ عفی عنه ـ هذه مأئه خطبة و نیف جمعتها لإحدی و خمسین جمعة و عیدین، عدد اسابیع السنة، و العیدین لئلا یتکرر شیء منها فی العام، بل تتجدد بحسب تجدد الایام، و یکون لکل اسبوع مجموع، و لکل عید جدید و لکل عائدة فائدة، و اکثرها ملفق من کلام الائمة المعصومین صلوات الله علیهم بتصرفات تقتضیها لسان الحال فی هذه الاوان و یرتضیها افهام أکثر أبناء الزمان و اوردت للشهور الشریفة ما یناسبها و للاستقساء خطبة و للنکاح اخری و لنبدأ بالجمعات العامة ثم الخاصة ثم العیدین ثم الاخیرین و من الله التأیید و الاعانة.
اجمالش این که این خطبه ها را که بیش از صدتاست، برای تعداد 51 هفته آماده کرده و خطبه برای عیدین هم آورده و انتخاب این تعداد برای این است که یک خطبه در سال مکرر نشود.
محتوای آنها را هم از کلمات معصومین گرفته و فقط تغییرات مختصری داده که متناسب با فهم مردم زمانه باشد. اما همان طور که اشاره شد از دایره حمد و ثنای الهی و صلوات و دعوت به تقوا خارج نشده است.
در اینجا چند صفحه از این کتاب را هم می آورم.