در این مقاله قصد بررسی همه ابعاد را نیست . هدف تنها تبین نقش هدایتی وتبلیغی نمازجمعه است ,ازاین روی , با مقدمه ای کوتاه همین جهت را پی می گیریم. در متون دینی ما,ازاصل نماز, تعابیر گوناگون و زیبایی شده است.دراین تعابیر, گاه , نماز به عمود خیمه تشبیه شده که با شکستن آن , تمامی خیمهدین فرو خواهد ریخت.و گاه , به نهر آبی تشبیه گردیده که انسان مسلمان , هر روز پنج نوبت روح خود رادر آن شستشو داده واز پلیدیها می زداید.این تعابیر, هر کدام بیانگر میزان رابطهنماز بااصل دین و نقشی است که نماز در جهت تقویت و رشدانسانها دارداین پیوند ورابطه در نماز چند برابر می گردد.
از همین روی , برای شرکت در نمازجمعه پاداشهایی بسیار بزرگ از قبیل : آموزش ورهایی از آتش , آسانی حساب در قیامت , ثواب حج , ثواب یک سال نماز و روزه و… درروایات رسیده ازائمه معصومین[ ع] در نظر گرفته شده است[1].
و برای شرکت نکردن در آن تهدیدهای سخت و شدیدی در متون دینی وارد شده است [2].
دراهمیت نمازجمعه همین بس که زندانی هم باید در مراسم نمازجمعه شرکت کند, تااوهم روح خود را شستشو داده و آگاهیهای لازم را فراگیرد و زندان مانع رشد فکری ومعنوی او نشود. به روش و گفتار ائمه هدی[ ع] دراین زمینه توجه کنید:
امام صادق[ ع] نقل می کند که : علی[ ع] زندانیان را با ضمانت اولیاء آنان اززندان آزاد می ساخت تا در نمازجمعه شرکت جویند[3].
همچنین آن حضرت می فرماید:
آوردن زندانیان برای شرکت در نمازجمعه و نمازعید و سپس بازگرداندن آنان به زنداناز وظایف حکومت اسلامی است[4].
پیامبراسلام[ ص] به صاحبان کار دستور داده است : مانع شرکت کارگران در مراسمنمازجمعه نشوند[5].
نقش تبلیغی نمازجمعه
نمازجمعه , دارای دو رکن اساسی است : رکن اول آن اجتماع مردم برای برگزارینمازجمعه است که دراین جهت توصیه ها و تاکیدهای فراوانی برای حضور در نمازجمعه و هرچه باشکوه برگزار کردن آن داریم.
رکن دوم , که پایه واساس نمازجمعه است , محتوا و مضمون آن است که در خطبه هایخطیب جمعه متجلی می شود.
خطبه در نمازجمعه ,از مهمترین اجزای نمازجمعه و جایگزین دو رکعت از نمازاست.چنانچه امام صادق[ ع] دراین زمینه می فرماید:
علت این که نمازجمعه , دو رکعت است , وجود دو خطبه است . خطبه ها, نمازاست تاوقتی که امام از منبر پایین آید[6].
و در جای دیگر می فرماید:
لاجمعه الا بخطبه وانما جعلت رکعتین لمکان الخطبتین .[7]
نمازجمعه , بدون خطبه صحیح نیست . به خاطر خطبه ها,این نماز با دو رکعت انجام میگیرد.
با نگاهی گذرا به سیره پیامبر[ص] و علی[ ع] و گفتارائممه معصومین[ ع] و فقهاء درمی یابیم که برامام جمعه لازم است که از درد و رنج مسلمانان ,ازاوضاع کشورهایاسلامی ,از ترفندهای دشمنان اسلام و خلاصه آنچه را به حسب زمان و مکان گاهی از آن,برای امت اسلامی لازم و ضروری است , سخن بگوید و مردم را در جریان مسائل روز قراربدهد و آنان را موعظه وارشاد نماید و تقویت مبانی دینی و مذهبی و رشد سیاسی فرهنگیآنان را در نظر داشته باشد.
امام رضا(ع)در این زمینه میفرماید:
انما جعلت الخطبه یوم الجمعه لان الجمعه شهد عام فارادان یکون
خطبه در روز جمعه تشریع شده است ,از آن جهت که جمعه از روزهای اجتماع مردم است.از نظراسلام , همه مکلفین باید در آن اجتماع حضور یابند. خداوند با تشریع ایندستور,اراده کرده است که توسط زمامداران , مردم دراین روز موعظه وارشاد گردند و بهنیکیها ترغیب واز بدیها بازداشته شوند.
همچنین حاکمان اسلامی و یا خطیب وامام جمعه منصوب از طرف او مردم را به مصالحدینی و دنیوی خود, هدایت سازد وازاخبار واحوادث جهانی , که برای آنان مفید و یا پیشگیرنده از زیان آنان است آگاه سازد. [8]
امام رضا(ع)در ادامه گفتار میفرماید:
[علت این که دو خطبه در نماز جمعه باید خواننده شوداین است که : در یکی به حمد وثنای الهی پرداخته شود و در دیگری حوائج مردم خطرهایی که مردم را تهدید می کند بیانشود و برای مردان و زنان با ایمان دعا و طلب آمرزش شود و آنچه که لازم است ازاوامرو نواهی به مردم ابلاغ شود. و آنچه باعث صلاح و فساد مردم است یادآوری گردد].[9]
امام خمینی[ ره] در تحریرالوسیله درباره محتوای خطبه های نمازجمعه چنین میفرمایند:
[سزاواراست که امام جمعه , در ضمن خطبه هایش آنچه را که مصلحت دین و دنیایمسلمانان است بیان دارد واز آنچه که در کشورهای اسلامی و غیراسلامی می گذرد و بهزیان و یا سود آنان است و آنچه که مسلمانان در زندگی دنیوی واخروی به آن نیازدارند, مطلع سازد وازامور سیاسی واقتصادی که دراستقلال و آزادی آنان دخالت دارد وچگونگی رفتار آنان با سایر ملتها سخن بگوید و آنان رااز مداخله دولتهای ظالم واستعمارگر درامور سیاسی واقتصادی , که منجر به استعمار واستثمار آنان است , آگاهگرداند
خلاصه : نمازجمعه و دو خطبه آن , مانند حج و عیدین و غیره از مواقف عظیمه برایمسلمانان است , ولی متاسفانه مسلمانان از وظایف و مواقف مهم سیاسی این عبادت غافل وناآگاهند]. [10]
موضوع گیری دشمنان
از آنجا که این اجتماع عظیم در آگاهی و رشد مسلمانان نقش بسزایی دارد, دشمناناسلام , بویژه مسلمانان نماها (منافقین ) درطول تاریخ با ترفندهای گوناگون سعیدرایجاد خلل در صفوف به هم فشرده نمازجمعه نموده اند. آنان با بهانه های مختلفدراین مراسم شرکت نمی جسته اند تا باایجاد شکاف در بین مسلمانان به اهداف شوم وضدانسانی خود برسند.
پیامبرگرامی اسلام[ ص] , توطئه این بدسیرتان را بر ملا کرده و می فرمایند:
من ترک ثلاث جمعات من غیر عذر کتب من المنافقین.[11]
آن کسی که بدون عذر سه نوبت نمازجمعه را ترک کنداز منافقین شمرده می شود.
امام باقر[ ع] , دراین زمینه می فرماید:
صلوه الجمعه فریضه والاجتماع الیها مع امام العدل فریضه فمن ترک
ثلاث جمعهعلی هذا فقد ترک ثلاث فرائض و لایترک ثلاث فرائض من غیر عذر و لاعله الا منافق .[12]
نمازجمعه واجتماع برای آن , باامام عادل واجب است اگر کسی بدون عذر, سه جمعه را,پی در پی , ترک کند سه فریضه را ترک کرده است و جز منافق , سه فریضه را, بدون علت,ترک نمی کند.
نقش نمازجمعه در تداوم انقلاب
رمز پیروزی انقلاب اسلامی واستقامت مردم در برابر مشکلات طاقت فرسا و مقاومت دربرابرابرقدرتها,ایمان ,اتحاد و رهبری قاطع امام امت[ ره] بود. همانگونه که اینعوامل در پیروزی انقلاب اسلامی نقش داشت برای تداوم انقلاب نیزاین عوامل ضروری است.اجتماعات نمازجمعه فرصت بسیار خوبی است که ائمه جمعه می توانند به وسیله خطابه هایخود, ایمان واعتقاد مردم را تقویت کنند و مبانی دینی آنان رااستحکام بخشند و آنانرا به وحدت و همبستگی بیشتر دعوت کنند و عوامل تفرقه و جدائی را دراین مجامعیادآوری نمایند.
بنابراین باید با تشکیلات و برنامه ریزی دقیق ازاین اجتماعات , هر چه بیشتر, درجهت تحکیم پایه های انقلاب اسلامی واعتلای کلمه حق و نمایاندن چهره حقیقی اسلام وجمهوری اسلامی و شناساندن حکومت اسلامی و خنثی کردن توطئه های دشمنان کینه توزاسلاماستفاده گردد.
برای بهره های لازم ازاین گونه اجتماعات امور ذیل یادآوری می شود:
1.امت اسلامی براساس وظیفه دینی سیاسی خود, به دوراز جریانات , برای حفظ کیاناسلام وانقلاب اسلامی در نمازجمعه شرکت می کنند بنابراین ,ائمه جمعه , بایداز موضعگیریهای گروهی و حزبی اجتناب نمایند, تا محورامت حزب الله , در هر شهر واستانباشند.اگرائمه جمعه ازاین اصل عدول کنند در نقش اصلی خود, که همان هدایت و رهبریفکری سیاسی مذهبی مردم مسلمان منطقه است , موفقیت چندانی نخواهند داشت.
2.ائمه جمعه باید با مطالعه دقیق و عمیق نسبت به جریانات سیاسی و مسائلموردابتلای جهان , به خطبه ها عمق بیشتری ببخشند. با طرح مسائل لازم , درابعادگوناگون :اعتقادی ,اخلاقی و سیاسی سعی کنند هر جمعه به شرکت کنندگان , آگاهی وآشنایی بیشتری نسبت به معارف زندگی ساز اسلام و مسائل روز و جهان اسلام بدهند.
با نگاهی به نمازجمعه و مقایسه آنها با یکدیگر به روشنی در می یابیم که کیفیتنمازجمعه از حیث غنا واتقان خطبه ها و… باعث جذب بیشتر مردم به نمازجمعه و برعکسخطبه های شعاری و بی محتوا و یا کم محتوا, موجب سردی مردم شده است.
3.برای صرفه جویی در وقت و برای یادآوری و طرح آنچه که بیان و ابلاغ آن لازماست تنظیم و دسته بندی مطالب و آمادگی قبلی ,امری است لازم و ضروری.
بدون تردید, دراین صورت , فراگیری و ثمردهی و جاذبیت آن بیشتر خواهدبود.
4.موضوعات قابل بحث و سخنان ناگفته بسیار است . چون در نمازجمعه وقت محدوداست,لازم است ائمه جمعه مطالب خود را براساس اولویت ها دسته بندی کنند به آن مطلبی کهازاهمیت بیشتری برخورداراست بهای بیشتری بدهند.
5.در نمازجمعه همه اقشار مردم از بی سواد و با سواد, فرهنگی و غیرفرهنگی شرکتمی کنند, لازم است ائمه جمعه مراعات حال همگان را نموده و طوری سخن بگویند که قابلاستفاده برای همگان باشد. قرآن و روایات ماثوره ائمه معصومین[ ع] در طرح معارف,بهترین الگوست . مشکل ترین براهین علمی را در قالب ساده و همه کس فهم بیان می کنند.امام خمینی[ ره] نیز در طرح مسائل و معارف اسلامی می تواندالگوی بسیار خوبی برای ماباشد.
6.برای تاثیرگذاری و ثمردهی بیشتر خطبه ها,ائمه جمعه باید مقتضای حال را رعایتکنند و به گرمی و سردی هوا خستگی مردم و… توجه داشته باشند.
عدم توجه به این اصل در برخی از موارد, باعث پیامدهای زیانباری خواهد شد که بههیچ وجه قابل جبران نیست و خطابه ها نه تنها مفید و با ثمر نخواهد بود که باعث فرارو بدبینی مردم خواهد شد.
اینها برخی از نکات است که ائمه جمعه باید برای بهره گیری لازم از این اجتماعاتو جذب مردم و تاثیرگذاری هر چه بیشتر به آن توجه داشته باشند. علاوه براین , بایدبرای برنامه های فرهنگی و تبلیغی دیگر دراین مراسم بزرگ و با شکوه بهره لازم بردهشود.
از مجله حوزه شماره 39 مقاله عنصر تبلیغ در پیکره دین
[1]. وسائل الشیعه , ج 5.32
[2]. همان مدرک ,.54.
[3]. جامع احادیث الشیعه , ج 6.68.
[4]. جامع احادیث الشیعه , ج 6.68.
[5]. جامع احادیث الشیعه , ج 6.68.
[6]. وسائل الشیعه , ج 5.15.
[7]. همان مدرک , .16.
[8]. وسائل الشیعه , ج 5.40
.[9] همان مدرک ,.40 .
.[10] تحریرالوسیله , ج 1 .
.[11] کنزالعمال , ج 7.ح 21135 وسائل الشیعه , ج /05/5
.[12] دعائم الاسلام , ج 180.1 وسائل الشیعه , ج /04/5